Bilge Kağan yazıtı
EN ESKİ TÜRK ANAYASASI
Bilge Kağan ve kardeşi Kültigin yazıtlarına kazılan Bilge Kağan yasaları en eski Türk Anayasasıdır.
Buna Türk "Töresi" denir.
Madde 1: Tengri tektir.
Madde 2: Her kim ki, Tengri'den kut almak dilerse, başkasına yakarmasın.
Madde 3: Bir İl (ülke), bir Kağan, bir Tengri.
Madde 4: Bir kına iki kılıç girmez. Bir hatun iki er alamaz ve bir budunda iki töre olmaz. Töre tektir. Töre kesin ve keskindir. Kim ki, töreye uya kutlanır. Kim ki, töreye kıya katlanır.
Madde 5: Kimse töreden üstün değildir. Dirlik ve birlik için töre budur.
Madde 6: Bir çoban sürüsünden, bir er ailesinden, bir Kağan budunundan sorulur.
Madde 7: Her er eşine, atına, pusatına sahip çıkacak.
Madde 8: Ana-babaya ve ataya tazim (saygı) duyulacak.
Madde 9: Hısımına sarılacak, komşusunu gözetecek.
Madde 10: Er kişi yalan söylemeyecek.
Madde 11: Mal çalan, mülk çalan misliyle ödeyecek. Hesabı ya malıyla ya canıyla sorulacak.
Madde 12: Kim ki, bir ırza musallat olursa, canından olacak.
Madde 13: Her kim olursa olsun haksız, aldatıcı iş tutarsa hesabı hemen sorulacak.
Madde 14: Cenkten beri duran ya da kaçan tamuya (cehennem) uçacak.
Madde 15: Aman dileyene kılıç üşürülmeyecek, sığınana arka dönülmeyecek.
Madde 16: Başkaldıranın başı alınacak, hak isteyenin hakkı verilecek.
Madde 17: Kimse kimseye üstünlük taslamayacak. Ne ak etin karadan, ne karanın kızıldan, ne kızılın sarıdan farkı olmayacak.
Madde 18: Kin ve gururdan uzak olunacak.
Madde 19: Mazluma merhamet, zalime azap duyulacak.
Madde 20: Zayıfa, yaralıya, çocuğa ve kadına el kaldırılmayacak.
Madde 21: Kızı isteyen Kağan da olsa, bey de olsa, kız istediğine verilecek.
Madde 22: Gereksiz yere ağaç kesmeyeceksin, suyu kirletmeyeceksin.
Madde 23: Bilmeyip de bildim demeyeceksin, bilene danışacaksın.
Madde 24: Bugünün işini yarına bırakmayacaksın.
Madde 25: Kusur görmeyecek, kusur aramayacaksın.
Madde 26: Güçlüyken affet, zayıfken sabret.
Madde 27: Yazgına asi olma.
Madde 28: Yaptığın iyiliği unut, yapılan iyiliği unutma.
Madde 29: Herkes adaletle iş görecek.
Madde 30: Her ne edersen et, yargılanacağını her daim akılda tut.
Madde 31: Milletine yaban kalma. İpeğin iyisine, sözün güzeline kanma, onlara boyanma.
Madde 32: Kağan o dur ki, adaleti üstün tutsun, töreyi yaşatsın. Töre yok olursa, İl yok olur. İl olmazsa, budun kul olur.
Madde 33: Ey Türk Oğuz beyleri, ey milletim işitin!
"Üstte mavi gök çökmedikçe, altta yağız yer delinmedikçe senin İlini ve töreni kim bozabilir?"
Kaynak: Bilge Kağan Yazıtı. Yazıtın dikiliş tarih: İS-730.
Yer: Ötüken-Moğolistan
***